Khúc bi ca lớn gửi John Donne

 

KHÚC BI CA LỚN GỬI JOHN DONNE(1)

 

John Donne ngủ say, xung quanh đều ngủ cả.

Giường chiếu, sàn nhà, tường, những bức tranh

ngủ say móc treo, then cửa, thảm, bàn

tủ quần áo, nhà ăn, ngọn nến, rèm cửa sổ.

Tất cả ngủ say. Cốc chén và chai lọ

dao thái bánh mì, bát đĩa sứ, pha lê

cả ngọn đèn đêm, tủ, kính, đồng hồ

cả những bậc cầu thang và cánh cửa.

Đêm ở khắp nơi: trong mắt, trong góc phòng, trong tủ

giữa giấy trắng, trên bàn và cả trong lời

trong củi, trong kìm, trong góc đã tắt rồi

cái bếp lò, và trong từng đồ vật.

Trong áo kamzon(2), trong giày, trong tất

sau lưng ghế, trên giường và cả trong gương

trên thập ác, trong chậu, trên vải trải giường

trong chổi quét sân. Tất cả đều ngủ hết.

Tất cả ngủ say. Cửa sổ rơi đầy tuyết

Mái nhà hàng xóm trắng như vải trải bàn.

Cả khu phố trong giấc ngủ mơ màng

Khung cửa sổ bị cắt ra như chết.

Những vòm cửa, bức tường đều ngủ hết

Đá rải đường, song chắn, những khóm hoa

ánh sáng không bừng lên, không kẽo kẹt bánh xe…

những chiếc bàn con, rào giậu và dây xích.

Ngủ say cửa, tay cầm, từng chiếc móc

những ổ khóa ngủ say cả khóa lẫn chìa.

Không còn vang lên tiếng gõ, tiếng thầm thì

Tất cả ngủ say, chỉ tuyết kêu ken két.

Ngủ say những chiếc cân, ngủ say nhà ngục

ngủ say sưa cả những chiếc ghế dài.

Cả dây xích chó, cả mái hiên ngoài.

Mèo ngủ say, những đôi tai dựng ngược.

Luân Đôn ngủ say, cả người lẫn chuột.

Nước và tuyết, ngủ say những cánh buồm

sau những thùng xe tất cả ngủ mơ màng

cả chốn xa xăm với bầu trời ngái ngủ.

John Donne ngủ say. Và biển cùng anh ngủ.

Cát trắng trên bờ cũng ngủ say sưa.

Cả hòn đảo chìm đắm trong giấc mơ.

Mỗi khu vườn khóa bằng ba ổ khóa.

Những con cua, cây tùng, cây phong – ngủ cả.

Những ngọn đồi, những dòng suối, những lối mòn.

Cáo, chó sói. Cả gấu cũng lên giường.

Tuyết rơi đầy trước cửa hang trắng xóa.

Chim cũng ngủ. Tiếng hót không còn nữa.

Qụa không kêu, họa mi lặng trong đêm

không tiếng cười. Đồng nước Anh im lìm.

Chuột nhận lỗi lầm. Một ngôi sao lấp lóa.

Tất cả ngủ say. Tất cả nằm trong mộ

những kẻ chết rồi lặng lẽ ngủ yên

kẻ đang sống ngủ say sưa trên giường.

Ai cô đơn, ai trong tình ấp ủ.

Cả núi rừng, những dòng sông đều ngủ.

Ngủ say sưa cả thú dữ và chim.

Chỉ tuyết trắng bay liệng từ trời đêm.

Nhưng rồi lên những mái đầu sẽ ngủ.

Cả những thiên thần cũng say sưa ngủ

cuộc đời quên trong giấc mộng thánh thần

Ngủ say sưa cả Địa ngục, Thiên đàng.

Không một ai giờ này ra đi cả.

Thượng Đế ngủ. Mặt đất giờ xa lạ.

Mắt không nhìn và tai chẳng nghe ra.

Quỉ sứ ngủ cùng với lòng hận thù

trên những cánh đồng nước Anh trắng xóa.

Thiên thần ngủ với kèn. Những người cưỡi ngựa.

Cùng ngựa ngủ say trong giấc ngủ tròng trành.

Tất cả thiên thần xếp thành một đám đông.

Ôm lấy nhau dưới vòm trời của Chúa.

John Donne ngủ say. Thơ ca đều ngủ cả.

Mạnh yếu chẳng tìm ra, tất cả những vần

những hình ảnh, những buồn chán, lỗi lầm

cũng như thơ, nằm yên trong từ ngữ.

Mỗi câu thơ như người anh em gần gũi

dù thủ thỉ bên tai, chỉ một chút nhường.

Nhưng ai ai cũng rất xa thiên đàng

nên nghèo khổ, nỗi buồn đoàn kết lại.

Thơ iambơ cũng ngủ say như vậy.

Thơ cô-rê giống như kẻ canh chừng.

Bên phải, bên trái, ngủ say cả cách nhìn.

Và sự vinh quang cũng ngủ say sau đấy.

Những tai họa ngủ say. Ngủ say đau đớn.

Lầm lỗi ngủ say. Thiện và ác ôm nhau.

Lầm lỗi ngủ say. Tuyết rơi trắng một màu

trong không gian vặt vãnh tìm vết bẩn.

Tất cả ngủ say. Sách ngủ say thành đống.

Dòng sông lời thành băng giá lãng quên.

Những dòng sông với sự thật của mình.

Xiềng xích ngủ. Chỉ khua lên rất khẽ.

Tất cả ngủ. Thượng Đế, thiên thần, quỉ sứ.

Cả bạn bè, đầy tớ, những đứa con.

Chỉ tuyết vang lên trong bóng tối con đường.

Tiếng vọng trên thế gian không còn nữa.

Nhưng. Anh có nghe trong bóng đêm băng giá

có ai đó khóc, ai đó thì thầm.

Có ai đó phó thác cho mùa đông.

Và khóc lên. Trong bóng đêm ai đó.

Giọng rất thanh. Mảnh mai như kim nhỏ.

Nhưng chỉ không còn… Người ấy cô đơn

bơi trong tuyết. Khắp nơi lạnh và sương…

Khâu đêm với bình minh… Trên cao đó.

“Thiên thần chăng? Có ai đang nức nở

mong trở về đợi tuyết như mùa hè

của tình yêu? Trong bóng đêm về nhà.

Anh kêu trong bóng đêm? Câu trả lời chẳng có.

“Dàn đồng ca buồn. Có phải thiên thần nơi đó

nhắc cho ta những giọt lệ ngân vang.

Có phải các ngươi từ giã giáo đường

đang mê ngủ. Có phải các ngươi?” – Lặng lẽ.

“Có phải ngươi, Paven? Giọng của ngươi, đúng thế

đã chai sần bởi giọng nói khô khan.

Có phải ngươi, mái đầu bạc trong đêm

khóc ở đó?” Nhưng âm thầm gặp gỡ.

“Có phải bàn tay che mắt nhìn ngó

đôi bàn tay khắp nơi thấy lờ mờ?

Thượng Đế chăng? Dù ý nghĩ vẩn vơ

Nhưng tiếng khóc nghe chừng rất cao cả”.

“Có phải thiên thần Gabriel thổi gió

trong chiếc kèn, ai đó sủa rất to

chỉ một mình tôi đôi mắt mở ra.

Đang thắng yên cương những người kị sĩ.

Tất cả ngủ say. Trong bóng đêm ấp ủ.

Từ trời xanh chó chạy cả một đàn.

Có phải thần Gabriel giữa mùa đông

với chiếc kèn một mình đang nức nở?”

 

“Không phải - tôi, John Donne, tôi là hồn anh đó.

Tôi một mình buồn thấu tận trời xanh

rằng hồn anh bằng lao động của mình

tạo nên những tình cảm nặng nề và ý nghĩ.

Với những thứ này anh bay lên có thể

giữa những đam mê, giữa những lỗi lầm.

Anh từng là chim thấy nhân dân mình

khi bay trên những mái nhà, mọi ngả.

Anh nhìn thấy cả bao la biển cả.

Địa ngục kia anh nhìn thấy rõ ràng

và sau đó anh nhìn thấy Thiên đàng

trong khổ đau vì đam mê chối bỏ.

Anh nhìn thấy cuộc đời như đảo nhỏ.

Và anh từng gặp gỡ với Đại dương

khắp bốn phía chỉ tiếng rú, bóng đêm.

Anh giật-lùi rồi bay quanh Thượng Đế.

Nhưng hành trang vào trời xanh không thả

để thấy cuộc đời – trăm cái tháp mà thôi

và dải băng sông nhìn thấy từ trời

ngày phán xử không có gì đáng sợ.

Và khí hậu chỉ đứng yên một chỗ.

Tất cả như một giấc mộng rã rời.

Thượng Đế là ánh sáng trong cửa sổ mà thôi

màn sương đêm trong ngôi nhà xa lạ.

Những cánh đồng không có ai cày cả.

Không cày tháng năm. Thế kỉ cũng không.

Chỉ rừng vây quanh bốn phía như tường.

Chỉ mưa rơi tí tách trên hoa cỏ.

Người tiều phu đầu tiên với con ngựa nhỏ

chạy tới nơi rồi lạc lối trong rừng

vì sợ hãi đã trèo lên cây thông

trong thung lũng cháy bừng như ngọn lửa.

Tất cả xa xôi. Ở đây nhìn không tỏ.

ánh mắt lặng nhìn những mái nhà xa.

ở đây sáng không nghe tiếng chó nhà

và tiếng chuông hoàn toàn không nghe rõ.

Người tiều phu hiểu rằng xa tất cả

nên đã quay ngựa lại, phóng về rừng.

Ngay lúc này cả người, ngựa, bóng đêm

đã trở thành giấc mơ Kinh Thánh đó.

 

Không có đường. Tôi khóc lên nức nở.

Đành quay về với sỏi đá mà thôi.

Khi còn sống không thể đến nơi này.

Chỉ sau khi chết tôi về nơi đó.

ánh sáng của tôi ơi, tôi quên anh nhé

trong đất đai quên lãng đến muôn đời

về khổ đau của mong ước tôi bơi

để thân xác, chia ly đem khâu vá.

Tôi ngạc nhiên tiếng khóc nơi ngủ trọ

đang bay vào bóng tối rồi tan ra

tuyết khâu lại ly biệt của hai ta

giật tới-giật lùi, đang bay kim nhỏ.

Không phải tôi thổn thức, – mà anh khóc đó.

Một mình anh nằm trong tủ đựng đồ

một khi tuyết còn bay vào ngôi nhà ngủ mê

một khi tuyết còn bay vào bóng đêm từ đó”.

 

Giống như chim, anh ngủ yên trong tổ

khao khát cuộc đời sẽ tốt đẹp hơn

đến muôn thuở vào ngôi sao anh tin

ngôi sao này tia sáng không còn nữa.

Giống như chim, tâm hồn anh sạch sẽ

con đường vui, đáng lẽ, phải lỗi lầm

cái tổ quạ, đáng lẽ, tự nhiên hơn

trên bầy xám những tổ chim làm giả.

Giống như chim, ban ngày anh tỉnh ngủ.

Còn bây giờ nằm dưới tuyết trắng tinh

bằng giấc mộng, bằng tuyết trắng khâu lên

khoảng không gian giữa hồn và xác ngủ.

Tất cả ngủ yên. Nhưng còn chờ đợi nữa

hai-ba dòng thơ và những miệng nhe răng

nghĩa vụ nhà thơ - tình yêu của người trần

còn tình yêu tâm hồn dành cho cha xứ.

Nước không rơi lên bánh xe ai đó

là bánh mì nơi trần thế đang vơi.

Bởi có thể với ai chia sẻ cuộc đời

thì cái chết ai cùng ta chia sẻ?

Lỗ trên vải. Ai muốn thì cứ xé.

Khắp mọi nơi. Đi. Rồi lại quay về

Giật mạnh nữa! Và chỉ vòm trời kia

trong bóng đêm lấy chiếc kim người thợ.

Ngủ yên. John Donne. Ngủ yên, đừng đau khổ.

áo thủng caftan(3) buồn bã treo cao

Từ mây đen nhìn xuống một ngôi sao

đã bao năm thơ của anh gìn giữ.

1963.

__________

(1)John Donne (Giôn Đôn)(1572-1631) – nhà thơ Anh theo trường phái siêu hình. John Donne hơn 200 năm bị người đời lãng quên. Chỉ đến đầu thế kỷ 20 nhà thơ W. B. Yeats mới tìm thấy bậc tiền bối của mình. J. Brodsky, như ta biết qua bài thơ này, cũng đã đánh giá rất cao John Donne. Thế kỉ XX John Donne, có lẽ, là nhà thơ cổ điển thời thượng nhất ở nước Anh. Ngoài thơ ông còn để lại một quyển sách 3 tập, nổi tiếng như một người thuyết giáo. “Con người không phải là một hòn đảo, không chỉ là tự mình; mỗi người là một phần của lục địa, một phẩn của tổng thể; nếu biển cuốn đi dù chỉ một hòn đất thì châu Âu sẽ trở nên ít hơn, cũng như nếu biển cuốn đi cả vùng đất mũi hay ngôi nhà của bạn anh, hay ngôi nhà của riêng anh. Cái chết của mỗi con người làm cho tôi trở thành ít lại vì tôi là một phần của nhân loại, và bởi thế anh đừng bao giờ hỏi chuông nguyện hồn ai: chuông nguyện hồn anh đấy”. Những lời này của John Donne được nhà văn E. Hemingway dùng làm đề từ và tên của cuốn tiểu thuyết nổi tiếng “Chuông nguyện hồn ai”.

(2)Kamzon - áo cổ, thường là ngắn tay của đàn ông Nga.

(3)Caftan - áo dài cổ của đàn ông Nga.

 

Большая элегия Джону Донну

 

Джон Донн уснул, уснуло все вокруг.

Уснули стены, пол, постель, картины,

уснули стол, ковры, засовы, крюк,

весь гардероб, буфет, свеча, гардины.

Уснуло все. Бутыль, стакан, тазы,

хлеб, хлебный нож, фарфор, хрусталь, посуда,

ночник, бельё, шкафы, стекло, часы,

ступеньки лестниц, двери. Ночь повсюду.

Повсюду ночь: в углах, в глазах, в белье,

среди бумаг, в столе, в готовой речи,

в ее словах, в дровах, в щипцах, в угле

остывшего камина, в каждой вещи.

В камзоле, башмаках, в чулках, в тенях,

за зеркалом, в кровати, в спинке стула,

опять в тазу, в распятьях, в простынях,

в метле у входа, в туфлях. Все уснуло.

Уснуло все. Окно. И снег в окне.

Соседней крыши белый скат. Как скатерть

ее конек. И весь квартал во сне,

разрезанный оконной рамой насмерть.

Уснули арки, стены, окна, всё.

Булыжники, торцы, решетки, клумбы.

Не вспыхнет свет, не скрипнет колесо…

Ограды, украшенья, цепи, тумбы.

Уснули двери, кольца, ручки, крюк,

замки, засовы, их ключи, запоры.

Нигде не слышен шепот, шорох, стук.

Лишь снег скрипит. Все спит. Рассвет не скоро.

Уснули тюрьмы, за’мки. Спят весы

средь рыбной лавки. Спят свиные туши.

Дома, задворки. Спят цепные псы.

В подвалах кошки спят, торчат их уши.

Спят мыши, люди. Лондон крепко спит.

Спит парусник в порту. Вода со снегом

под кузовом его во сне сипит,

сливаясь вдалеке с уснувшим небом.

Джон Донн уснул. И море вместе с ним.

И берег меловой уснул над морем.

Весь остров спит, объятый сном одним.

И каждый сад закрыт тройным запором.

Спят клены, сосны, грабы, пихты, ель.

Спят склоны гор, ручьи на склонах, тропы.

Лисицы, волк. Залез медведь в постель.

Наносит снег у входов нор сугробы.

И птицы спят. Не слышно пенья их.

Вороний крик не слышен, ночь, совиный

не слышен смех. Простор английский тих.

Звезда сверкает. Мышь идет с повинной.

Уснуло всё. Лежат в своих гробах

все мертвецы. Спокойно спят. В кроватях

живые спят в морях своих рубах.

По одиночке. Крепко. Спят в объятьях.

Уснуло всё. Спят реки, горы, лес.

Спят звери, птицы, мертвый мир, живое.

Лишь белый снег летит с ночных небес.

Но спят и там, у всех над головою.

Спят ангелы. Тревожный мир забыт

во сне святыми — к их стыду святому.

Геенна спит и Рай прекрасный спит.

Никто не выйдет в этот час из дому.

Господь уснул. Земля сейчас чужда.

Глаза не видят, слух не внемлет боле.

И дьявол спит. И вместе с ним вражда

заснула на снегу в английском поле.

Спят всадники. Архангел спит с трубой.

И кони спят, во сне качаясь плавно.

И херувимы все — одной толпой,

обнявшись, спят под сводом церкви Павла.

Джон Донн уснул. Уснули, спят стихи.

Все образы, все рифмы. Сильных, слабых

найти нельзя. Порок, тоска, грехи,

равно тихи, лежат в своих силлабах.

И каждый стих с другим, как близкий брат,

хоть шепчет другу друг: чуть-чуть подвинься.

Но каждый так далек от райских врат,

так беден, густ, так чист, что в них — единство.

Все строки спят. Спит ямбов строгий свод.

Хореи спят, как стражи, слева, справа.

И спит виденье в них летейских вод.

И крепко спит за ним другое — слава.

Спят беды все. Страданья крепко спят.

Пороки спят. Добро со злом обнялось.

Пророки спят. Белесый снегопад

в пространстве ищет черных пятен малость.

Уснуло всё. Спят крепко толпы книг.

Спят реки слов, покрыты льдом забвенья.

Спят речи все, со всею правдой в них.

Их цепи спят; чуть-чуть звенят их звенья.

Все крепко спят: святые, дьявол, Бог.

Их слуги злые. Их друзья. Их дети.

И только снег шуршит во тьме дорог.

И больше звуков нет на целом свете.

 

Но чу! Ты слышишь — там, в холодной тьме,

там кто-то плачет, кто-то шепчет в страхе.

Там кто-то предоставлен всей зиме.

И плачет он. Там кто-то есть во мраке.

Так тонок голос. Тонок, впрямь игла.

А нити нет… И он так одиноко

плывет в снегу. Повсюду холод, мгла…

Сшивая ночь с рассветом… Так высоко!

‘Кто ж там рыдает? Ты ли, ангел мой,

возврата ждешь, под снегом ждешь, как лета,

любви моей?.. Во тьме идешь домой.

Не ты ль кричишь во мраке?’ — Нет ответа.

‘Не вы ль там, херувимы? Грустный хор

напомнило мне этих слез звучанье.

Не вы ль решились спящий мой собор

покинуть вдруг? Не вы ль? Не вы ль?’ — Молчанье.

‘Не ты ли, Павел? Правда, голос твой

уж слишком огрублен суровой речью.

Не ты ль поник во тьме седой главой

и плачешь там?’ — Но тишь летит навстречу.

‘Не та ль во тьме прикрыла взор рука,

которая повсюду здесь маячит?

Не ты ль, Господь? Пусть мысль моя дика,

но слишком уж высокий голос плачет’.

Молчанье. Тишь. — ‘Не ты ли, Гавриил,

подул в трубу, а кто-то громко лает?

Но что ж лишь я один глаза открыл,

а всадники своих коней седлают.

Всё крепко спит. В объятьях крепкой тьмы.

А гончие уж мчат с небес толпою.

Не ты ли, Гавриил, среди зимы

рыдаешь тут, один, впотьмах, с трубою?’

 

‘Нет, это я, твоя душа, Джон Донн.

Здесь я одна скорблю в небесной выси

о том, что создала своим трудом

тяжелые, как цепи, чувства, мысли.

Ты с этим грузом мог вершить полет

среди страстей, среди грехов, и выше.

Ты птицей был и видел свой народ

повсюду, весь, взлетал над скатом крыши.

Ты видел все моря, весь дальний край.

И Ад ты зрел — в себе, а после — в яви.

Ты видел также явно светлый Рай

в печальнейшей — из всех страстей — оправе.

Ты видел: жизнь, она как остров твой.

И с Океаном этим ты встречался:

со всех сторон лишь тьма, лишь тьма и вой.

Ты Бога облетел и вспять помчался.

Но этот груз тебя не пустит ввысь,

откуда этот мир — лишь сотня башен

да ленты рек, и где, при взгляде вниз,

сей страшный суд совсем не страшен.

И климат там недвижен, в той стране.

Откуда всё, как сон больной в истоме.

Господь оттуда — только свет в окне

туманной ночью в самом дальнем доме.

Поля бывают. Их не пашет плуг.

Года не пашет. И века не пашет.

Одни леса стоят стеной вокруг,

а только дождь в траве огромной пляшет.

Тот первый дровосек, чей тощий конь

вбежит туда, плутая в страхе чащей,

на сосну взлезши, вдруг узрит огонь

в своей долине, там, вдали лежащей.

Всё, всё вдали. А здесь неясный край.

Спокойный взгляд скользит по дальним крышам.

Здесь так светло. Не слышен псиный лай.

И колокольный звон совсем не слышен.

И он поймет, что всё — вдали. К лесам

он лошадь повернет движеньем резким.

И тотчас вожжи, сани, ночь, он сам

и бедный конь — всё станет сном библейским.

Ну, вот я плачу, плачу, нет пути.

Вернуться суждено мне в эти камни.

Нельзя прийти туда мне во плоти.

Лишь мертвой суждено взлететь туда мне.

Да, да, одной. Забыв тебя, мой свет,

в сырой земле, забыв навек, на муку

бесплодного желанья плыть вослед,

чтоб сшить своею плотью, сшить разлуку.

Но чу! пока я плачем твой ночлег

смущаю здесь, — летит во тьму, не тает,

разлуку нашу здесь сшивая, снег,

и взад-вперед игла, игла летает.

Не я рыдаю — плачешь ты, Джон Донн.

Лежишь один, и спит в шкафах посуда,

покуда снег летит на спящий дом,

покуда снег летит во тьму оттуда’.

 

Подобье птиц, он спит в своем гнезде,

свой чистый путь и жажду жизни лучшей

раз навсегда доверив той звезде,

которая сейчас закрыта тучей.

Подобье птиц. Душа его чиста,

а светский путь, хотя, должно быть, грешен,

естественней вороньего гнезда

над серою толпой пустых скворешен.

Подобье птиц, и он проснется днем.

Сейчас — лежит под покрывалом белым,

покуда сшито снегом, сшито сном

пространство меж душой и спящим телом.

Уснуло всё. Но ждут еще конца

два-три стиха и скалят рот щербато,

что светская любовь — лишь долг певца,

духовная любовь — лишь плоть аббата.

На чье бы колесо сих вод не лить,

оно все тот же хлеб на свете мелет.

Ведь если можно с кем-то жизнь делить,

то кто же с нами нашу смерть разделит?

Дыра в сей ткани. Всяк, кто хочет, рвет.

Со всех концов. Уйдет. Вернется снова.

Еще рывок! И только небосвод

во мраке иногда берет иглу портного.

Спи, спи, Джон Донн. Усни, себя не мучь.

Кафтан дыряв, дыряв. Висит уныло.

Того гляди и выглянет из туч

Звезда, что столько лет твой мир хранила.